Ο βρετανός αρχαιολόγος, συγγραφέας, στρατιωτικός και διπλωμάτης Τόμας Έντουαρντ Λόρενς πυροδότησε πράγματι τη φημισμένη αραβική επανάσταση κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, κάτι που θα τον απαθανάτιζε στις συνειδήσεις Ανατολής και Δύσης ως Λόρενς της Αραβίας.
Όλα ξεκίνησαν -και τέλειωσαν λίγο πολύ- στην αχανή αραβική έρημο στα αιματοβαμμένα χρόνια του Μεγάλου Πολέμου, εκεί δηλαδή που σουλάτσαρε με άνεση ζηλευτή ο νεαρός αραβολάτρης αρχαιολόγος, ο οποίος μάζευε απλώς υλικό για το βιβλίο που ήθελε να γράψει («Οι επτά στύλοι της σοφίας»).
Τόσο οι διασυνδέσεις του με τον αραβικό κόσμο όσο και το γεγονός ότι ήξερε όλα τα κατατόπια δεν θα μπορούσαν να περάσουν φυσικά απαρατήρητα από τις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες, οι οποίες προσέγγισαν τον βρετανό πολίτη ζητώντας του το ακατόρθωτο: να ξεσηκώσει τους Άραβες εναντίον του κατακτητή τους, την Οθωμανική Αυτοκρατορία!
Κι έτσι ο νεαρός και άπειρος πολιτικά Λόρενς σήκωσε στις πλάτες του τον αγώνα ενός έθνους για ανεξαρτησία και ελευθερία, γινόμενος ήρωας τόσο του ισλαμικού κόσμου όσο και της ίδιας της Βρετανίας, ένας από τους λίγους που ξεπήδησαν μάλιστα από τα χαρακώματα του Α’ Παγκοσμίου.
Ο κοντός και γαλανομάτης ιρλανδο-βρετανός κατώτερος αξιωματικός, που ντυνόταν με αραβικές ρόμπες και είχε τεθεί στο περιθώριο των κεντρικών μαχών της παγκόσμιας σύρραξης, ηγήθηκε έτσι από σπόντα σχεδόν της αραβικής εξέγερσης του 1917 κατά των εχθρών της Βρετανικής Αυτοκρατορίας στη Μέση Ανατολή, γινόμενος θρύλος στην πορεία!
«Τον θεωρώ έναν από τους μεγαλύτερους ανθρώπους της εποχής μας … Δεν θα ξαναδούμε τίποτα σαν αυτόν ξανά. Το όνομά του θα μείνει στην Ιστορία. Θα ζήσει στα παγκόσμια χρονικά του πολέμου … Θα ζήσει στους θρύλους της Αραβίας», έλεγε γι’ αυτόν ο άλλος ξακουστός Βρετανός, ο Ουίνστον Τσόρτσιλ.
Χαρισματικός, τολμηρός και σχεδόν απερίσκεπτος, μαγεύτηκε από τον αραβικό πολιτισμό, συγκινήθηκε από το δράμα του και ρίχτηκε με τα μούτρα στη μάχη για να δώσει στους Άραβες την πολυπόθητη ελευθερία τους, έστω κι αν η βρετανική διπλωματία είχε άλλα στον νου της.
Ο θρύλος του απαθανατίστηκε σε βιβλία και σινεμά και ο οραματιστής Λόρενς μνημονεύεται ακόμα και σήμερα ως ένας από τους γνωστότερους Βρετανούς όλων των εποχών…
Πρώτα χρόνια
Ο Τόμας Έντουαρντ Λόρενς γεννιέται στις 16 Αυγούστου 1888 σε επαρχία της Ουαλίας ως γιος τοπικού αριστοκράτη. Ήταν ο δεύτερος από τους πέντε γιους του παράνομου έρωτα που χτύπησε τον σερ πατέρα του για την παιδαγωγό των κοριτσιών του, ο οποίος παράτησε έτσι τη γυναίκα του και το έσκασε με τη νέα του σύντροφο από την Ιρλανδία βρίσκοντας καταφύγιο στην Ουαλία ως «κύριος και κυρία Λόρενς» (δεν παντρεύτηκαν ποτέ).
Λίγα χρόνια αργότερα, η φαμίλια μετακομίζει στην Οξφόρδη, όπου και θα περάσει ο νεαρός Τόμας την παιδική και εφηβική ηλικία. Το 1907 θα εγγραφεί στο τμήμα αρχαιολογίας του φημισμένου τοπικού πανεπιστήμιου και τα καλοκαίρια θα τα περάσει ταξιδεύοντας σε Ευρώπη και Μέση Ανατολή, έτσι μαγεμένος καθώς ήταν με τον κόσμο των ιπποτών, των Σταυροφόρων και της μεσαιωνικής ιστορίας: ο φοιτητής Λόρενς όργωσε με ποδήλατο τη Συρία και τη Γαλλία πριν καν αποφοιτήσει.
Παίρνοντας το πτυχίο του με έπαινο, βάζει κατόπιν σκοπό να επεκτείνει τις γνώσεις του στη μεσαιωνική αγγειοπλαστική, του γίνεται όμως η πρόταση που δεν μπορεί να πει όχι: να μεταβεί ως αρχαιολόγος στην ήδη λατρεμένη Μέση Ανατολή! Κι έτσι το 1910 καταφτάνει στη Βηρυτό, ρίχνεται με μούτρα στις βρετανικές ανασκαφές εκεί, την ίδια ώρα που συνεχίζει να μαθαίνει γλώσσες, προσθέτοντας στα αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, λατινικά και ελληνικά που μιλούσε φαρσί και τα τουρκικά, συριακά και άλλες αραβικές διαλέκτους…
Ένας Βρετανός σχεδόν Άραβας
Στις ανασκαφές θα γνωρίσει και θα συνδεθεί φιλικά με την άλλη ξακουστή αραβόφιλη Βρετανή, τη «βασίλισσα της ερήμου» Γερτρούδη Μπελ, την ίδια ώρα που ο θαυμασμός του για τον αραβικό πολιτισμό θα αγγίξει πλέον ταβάνι. Μαγεμένος από τον πολιτισμό τους και θέλοντας σαφώς να συγχρωτίζεται ευκολότερα τους ντόπιους, ο Λόρενς υιοθετεί προοδευτικά τις αραβικές φορεσιές αλλά και τις συνήθειες της καθημερινότητας των αυτοχθόνων.
Σύντομα ήξερε απ’ έξω και ανακατωτά τα τοπικά ήθη και έθιμα, κάτι που δεν πέρασε φυσικά απαρατήρητο από το ντόπιο στοιχείο, επιτρέποντας έτσι να ξεδιπλωθεί η παροιμιώδης φιλικότητα και φιλοξενία των Αράβων σε όλη της τη μεγαλοπρέπεια: ο Λόρενς ήταν πια δικός τους!
Την ίδια εποχή, συνειδητοποιεί τα εχθρικά αισθήματα που έτρεφαν οι γηγενείς για τον οθωμανό κατακτητή, παρά την κοινή θρησκευτική καταγωγή, με τον τουρκικό ζυγό να γίνεται ταυτοχρόνως ολοένα και πιο βαρύς και βίαιος…
Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος και Αραβική Εξέγερση
Όταν ξέσπασε ο Μεγάλος Πόλεμος του 1914, ο Λόρενς ήξερε εκ πείρας πια όλη την περιοχή της Μέσης Ανατολής και έπαιζε στα δάχτυλα την τοπική κουλτούρα. Αυτό έμελλε να αποδειχθεί γνώση υψίστης συμμαχίας καθώς η Οθωμανική Αυτοκρατορία συνασπιζόταν με τη Γερμανία και τις κεντροευρωπαϊκές αυτοκρατορίες, όλες εχθροί των Βρετανών και των συμμάχων τους.
Πρώτη διπλωματική και πιθανότατα πολεμική συνεισφορά του Λόρενς ήταν η χαρτογράφηση της Ερήμου Νέγκεβ το 1914, που η βρετανική κατασκοπεία υπέθετε ότι θα χρησιμοποιούταν από τους Οθωμανούς. Η όλη επιχείρηση καλύφθηκε κάτω από τον μανδύα της αρχαιολογικής έρευνας, επρόκειτο όμως για καθαρή στρατιωτική επιχείρηση!
Μετά την επιτυχία του, ο Λόρενς αποδέχεται την πρόταση της βρετανικής κυβέρνησης να εργαστεί για λογαριασμό των μυστικών υπηρεσιών και αναλαμβάνει πόστο στο Κάιρο, ως τα μάτια και τα αυτιά των Βρετανών στη Μέση Ανατολή. Οι Βρετανοί ήθελαν διακαώς μια αραβική εξέγερση κατά της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, που θα κρατούσε απασχολημένα τα τουρκικά στρατεύματα συντελώντας έτσι καθοριστικά στην πολεμική προσπάθεια των Άγγλων. Κι έτσι το πρόσωπο του Λόρενς ήταν το απολύτως ιδανικό για τους σκοτεινούς βρετανικούς σκοπούς, ο άνθρωπος που θα μπορούσε να συνενώσει τις διαφορετικές αραβικές φωνές και φυλές σε μια κοινή προσπάθεια αποτίναξης του τουρκικού ζυγού. Ο ίδιος εξάλλου ένιωθε σπίτι του την Αραβία.
Φίλος καρδιακός με τον στρατιωτικό ηγέτη των Αράβων, τον Φεϊζάλ, γιο του εμίρη της Μέκκας, Χουσεΐν, δεν ήταν δύσκολο να τον πείσει να ξεσηκωθεί σε ιερό πόλεμο κατά των Οθωμανών. Κι έτσι, με επικεφαλής τους Φεϊζάλ και Λόρενς, οι Άραβες επιδόθηκαν σε σοβαρό ανταρτοπόλεμο κατά της παντοδύναμης οθωμανικής στρατιάς, φέρνοντας όλεθρο στις στρατιωτικές προμήθειες των Τούρκων στις ερήμους της περιοχής.
Κατενθουσιασμένος ο Λόρενς από τον νέο του ρόλο, έπεισε τους άραβες φίλους του να προσχωρήσουν στον απελευθερωτικό αγώνα: περιδιαβαίνοντας τις αφιλόξενες ερήμους και πολεμώντας συνεχώς, ο Λόρενς κατάφερε να συνασπίσει τους διαιρεμένους άραβες σεΐχηδες σε κοινό μέτωπο! Εξορμώντας από απάτητα λημέρια, κατάφερε όχι μόνο να απασχολεί τεράστιες τουρκικές δυνάμεις αλλά και να απελευθερώνει εδάφη, το ένα μετά το άλλο. Τότε ήταν που πήρε το παρατσούκλι «Λόρενς της Αραβίας» (από τους Χουσεΐν και Φεϊζάλ)!
Το 1917 έμελλε να αποδειχθεί χρονιά-κλειδί: ο Λόρενς ενορχηστρώνει επίθεση κατά οθωμανικού οχυρού χωρίς καν να συμβουλευτεί τους ανωτέρους του και επιτυγχάνει! Ο στρατηγός Sir Edmund Allenby του δίνει τότε λευκή επιταγή να κινείται ελεύθερα και ανεξάρτητα: «Δεν υπάρχει άλλος που να ξέρω που θα μπορούσε να καταφέρει αυτά που έκανε ο Λόρενς», θα πει αργότερα ο στρατηγός. Όσο για τον στρατό του Λόρενς, ήταν ένα άτακτο μάτσο εθελοντών πάνω σε καμήλες και ο στρατιωτικός του άθλος παραμένει λαμπρός!
Παινεμένος πια τόσο από τους συμπατριώτες του όσο και την ηγεσία της αραβικής εξέγερσης, ο με αναπτερωμένο ηθικό Λόρενς εντατικοποίησε τις επιθέσεις του κατά των τουρκικών στόχων και το 1918 ηγήθηκε της κατάληψης της Δαμασκού! Οι Άραβες πανηγύρισαν έτσι την απελευθέρωσή τους από τους Τούρκους, αν και τα μελλούμενα δεν θα δικαίωναν την προσπάθειά τους, πόσο μάλλον τον αγώνα του Λόρενς.
Κι αυτό γιατί ο αρχαιολόγος λίγα ήξερε για την κρυφή ατζέντα των Αγγλο-Γάλλων αλλά και για τη σκοτεινή πλευρά της εγγλέζικης διπλωματίας, η οποία δεν είχε φυσικά καμία διάθεση να εκχωρήσει την ανεξαρτησία στις αραβικές φυλές της Μέσης Ανατολής, πόσο μάλλον να βοηθήσει στην αναβίωση της Αραβικής Αυτοκρατορίας του παρελθόντος. Άγγλοι και Γάλλοι είχαν ήδη κάνει τη μοιρασιά, κάτι που θα έφερνε αντιμέτωπο τον Λόρενς με τους παλιούς του συντρόφους, τους άραβες μαχητές.
Την ώρα που ο Λόρενς εγκαθίδρυε λοιπόν τον Φεϊζάλ ως βασιλιά της Συρίας στη μεταβατική αυτή κατάσταση (Μάρτιος του 1920), οι Άραβες βρίσκονταν ήδη κάτω από αγγλική εντολή, αφήνοντας τον αραβικό σύνδεσμο Λόρενς της Αραβίας να παλεύει για να σώσει τα προσχήματα. Και βέβαια η αγγλογαλλική συμμαχία αλλιώς τα είχε κανονίσει: Οι Γάλλοι αναγνώρισαν την ανεξαρτησία του Λιβάνου υπό γαλλική προστασία και πήραν αντάλλαγμα τη Συρία, την ίδια ώρα που οι Οθωμανοί ήταν πανέτοιμοι να ξαναχτυπήσουν, αφήνοντας τη βρετανική διπλωματία να μάχεται για τους δικούς της σκοπούς: η Αραβία διχοτομήθηκε και δύο νέα κράτη αναδύθηκαν, η Συρία και το Ιράκ.
Αποτροπιασμένος από την προδοσία των συμπατριωτών του κατά του αραβικού κόσμου, ο ήρωας πολέμου και σχεδόν εθνικός ήρωας των Αράβων χρησιμοποίησε τη φήμη που είχε αποκτήσει για να ανατρέψει τα βρετανικά σχέδια υπέρ της αραβικής ανεξαρτησίας. Η νέα εποχή στη Μέση Ανατολή είχε όμως ανατείλει και τίποτα δεν μπορούσε να την ανακόψει, ούτε καν οι προσωπικές σχέσεις Λόρενς και Τσόρτσιλ (το 1921 υπηρέτησε ως σύμβουλος του Τσόρτσιλ στο Υπουργείο Αποικιών)…
Τελευταία χρόνια και άδοξος θάνατος
Τα πολεμικά ανδραγαθήματα του Λόρενς έγιναν αμέσως σχεδόν γνωστά σε Ευρώπη και Αμερική από τον αμερικανό πολεμικό ανταποκριτή στην Αραβική Επανάσταση, Lowell Thomas. Ο ίδιος τον απαθανάτισε σαν έναν ρομαντικό στρατιωτικό ηγέτη που ενστερνίστηκε το όραμα του φτωχού λαού για ελευθερία και συντάχθηκε στους ευγενείς στόχους του.
Ο Λόρενς σιχαινόταν όμως όλη αυτή τη δημοσιότητα που είχε πάρει η ιστορία του. Ως αποτέλεσμα, επέστρεψε στη Βρετανία και το 1922 κατατάχθηκε στη RAF χρησιμοποιώντας πλαστό όνομα (Τόμας Έντουαρντ Ρος)! Κι όταν ο Τύπος ανακάλυψε ποιος ήταν, παραιτήθηκε αυτόματα από τη θέση του, άλλαξε και πάλι το όνομά του (Τόμας Έντουαρντ Σόου) και πήρε τα μπογαλάκια του για να υπηρετήσει σε απομονωμένη βρετανική βάση της Ινδίας.
Ταυτοχρόνως, διηγήθηκε τις πολεμικές του περιπέτειες στον «Ανταρτοπόλεμο στην Έρημο» (1927) και ολοκλήρωσε το σύγγραμμα που είχε αρχίσει πριν τον απελευθερωτικό αγώνα των Αράβων, το μνημειώδες «Επτά στύλοι της σοφίας: Ένας θρίαμβος», που έμελλε να γίνουν μπεστ-σέλερ και να του φέρουν κι άλλη φήμη, εκεί που αυτός δεν ήθελε καμία (είχε εκχωρήσει ακόμα και τα δικαιώματα των βιβλίων του σε μουσεία!).
Ο Λόρενς παρέμεινε στις τάξεις του βρετανικού στρατού μέχρι τον Μάρτιο του 1935, συνεχίζοντας πάντα να προωθεί την ιδέα της αραβικής ανεξαρτησίας. Παρά τις προσπάθειές του όμως, Συρία, Παλαιστίνη και Ιράκ παρέμειναν κάτω από την κυριαρχία Γαλλίας και Βρετανίας.
Πέρα από την αγάπη του για την αραβική κουλτούρα και την αρχαιολογία, ο Λόρενς είχε ένα ακόμα πάθος: τις γρήγορες μοτοσικλέτες. Διέθετε έτσι έναν μικρό στόλο από εφτά μηχανές και ήταν μια από αυτές που θα του στερούσε τη ζωή σε τροχαίο δυστύχημα: ήταν μόλις 46 ετών, αποσυρμένος πια στο αγρόκτημά του στην Αγγλία, όταν συνέβη το μοιραίο τροχαίο στις 19 Μαΐου 1935.
Ακόμα και ο θάνατός του είχε όμως ανέλπιστες συνέπειες: οι βαριές κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις του μπήκαν στο στόχαστρο του γιατρού που προσπάθησε να του σώσει τη ζωή, του νευροχειρουργού Hugh Cairns, ο οποίος στενοχωρήθηκε τόσο που έβαλε σκοπό ζωής να μην ξανασυμβεί κάτι αντίστοιχο. Άρχισε τότε να κάνει έρευνες για μέτρα προστασίας των μοτοσικλετών και κατέληξε στο κράνος, το οποίο θα γινόταν λίγα χρόνια αργότερα υποχρεωτικό για τους μοτοσικλετιστές, σώζοντας έτσι πολλούς στην πορεία.
Ο Τόμας Έντουαρντς Λόρενς είχε αρνηθεί να γίνει Ιππότης της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, τόσο μετριοπαθής ήταν ως άνθρωπος…