Tο κράτος σε όλη την διάρκεια της μεσοβυζαντινής περιόδου ασκεί παρεμβατικό ρόλο στην οικονομική ζωή της αυτοκρατορίας.
Ένα λοιπόν από τα βασικά προβλήματα που είχε να αντιμετωπίσει την περίοδο αυτή ήταν το ήδη αναφερόμενο δημογραφικό πρόβλημα που επηρέαζε και την οικονομική δραστηριότητα. Τόσο ο Ιουστινιανός ο Β΄ το 689 μ.Χ. όσο και ο Κωνσταντίνος ο Ε΄ το 746 μ.Χ. θα μεταφέρουν πληθυσμούς από τις περιοχές της Κύπρου και του Αιγαίου σε αστικά κέντρα όπως η Κωνσταντινούπολη και η Κύζικος ώστε να αναθερμανθεί η οικονομική δραστηριότητα αλλά και να επιτευχθεί η ασφάλεια. Οι βυζαντινοί αυτοκράτορες άσκησαν δημοσιονομική και νομισματική πολιτική εκδίδοντας σειρά νομοθετημάτων. Την συγκεκριμένη περίοδο πληροφορίες για την οικονομική πολιτική λαμβάνουμε από την «Εκλογή» που αποτέλεσε ένα πλαίσιο νόμων των Ισαύρων μέσω του οποίου ρυθμίζονταν πλήθος οικονομικών δραστηριοτήτων. Πολλά από τα άρθρα αυτά διακανονίζουν τα δάνεια, χερσαία και θαλάσσια, τον τοκισμό καθώς και τον μισθό των εργατών.
Κατά την περίοδο αυτή επιβάλλονται μια σειρά από φόρους. Αυτοί είναι οι ακόλουθοι:
α) Ο δημόσιος κανών β) το καπνικόν γ) τα παρακολουθήματα δ) Επήρειες ή αγγαρείες.
Ο πρώτος ήταν έγγειος φόρος.
Ο δεύτερος ήταν κεφαλικός φόρος που επιβάρυνε κυρίως τους χωρικούς. Τα παρακολουθήματα είχαν να κάνουν με την κάλυψη εκτάκτων αναγκών. Στα παρακολουθήματα άνηκαν οι εξής φόροι: το δικέρατον (φόρος για την ανοικοδόμηση των τειχών), το ελαττικόν (φόρος που επιβαλλόταν για την πληρωμή των αστυνομικών που συνόδευαν τους φοροεισπράκτορες), την συνήθεια (φόρος για την αμοιβή των φοροεισπρακτόρων) και την συννώνη (φόρος που κατέβαλλαν οι παραγωγοί προς το κράτος).
Τέλος οι επηρρείες ήταν έκτακτες εισφορές που αφορούσαν στην παροχή εφοδιασμών του στρατεύματος, στην κατασκευή οδών, γεφυρών και καταλυμάτων των αυτοκρατορικών λειτουργών.
Νόμοι προς όφελος των αδυνάτων
Με τον Γεωργικό νόμο (8ος αιώνας μ.Χ.) δίδεται σε ελεύθερους καλλιεργητές απεριόριστη και κληρονομική κυριότητα στην περιουσία τους. Το παραπάνω εντάσσεται στην προσπάθεια του κράτους να υποστηρίξει τους αδυνάτους και την μικρομεσαία ιδιοκτησία. Ένας από τους βασικότερους θεσμούς που εισάγεται την περίοδο αυτή στο τομέα της γεωργίας είναι αυτός της εμφυτεύσεως.
Σύμφωνα με αυτόν παραχωρούνταν από το κράτος, την εκκλησία ή τους ιδιώτες εκτάσεις αναξιοποίητης συνήθως γης με σύμβαση ορισμένου χρόνου. Ο εμφυτευτής ήταν υποχρεωμένος να καταβάλλει τον έγγειο φόρο, ενώ σε πολλές περιπτώσεις αποκτούσε δικαιώματα ιδιοκτησίας και μπορούσε να πωλήσει την γη που καλλιεργούσε.Το κράτος δημιουργεί φορολογικές περιφέρειες (διοικήσεις) που αποτελούσαν εκτάσεις συνήθως μικρότερες από αυτές των θεμάτων και οι οποίες υποδιαιρούνταν στα χωρία και τα προάστια. Το χωρίον αποτελούσε την βασική φορολογική μονάδα. Η γη κάθε χωρίου άνηκε συνήθως σε πολλούς ιδιοκτήτες και σε εξαιρετικές περιπτώσεις μόνον σε έναν. Τα δε προάστια ήταν και αυτά περιοχές που αφορούσαν κτήματα μεγαλύτερης εκτάσεως και τα οποία ανήκαν σε λιγότερους ιδιοκτήτες. Από τις φορολογικές αυτές μονάδες εισέπραττε συνολικά τον φόρο αναλόγως των εκτάσεων του κάθε χωρίου ή προαστίου.
Η περίοδος της ελεγχόμενης οικονομίας
Από τον 9ο αιώνα και μετά το κράτος εμφανίζεται περισσότερο συγκεντρωτικό. Οι παρεμβάσεις του στην οικονομική ζωή της αυτοκρατορίας γίνονται συχνότερες και αυτό φαίνεται από το πλήθος των νομοθετημάτων της περιόδου (Βασιλικά, Επιτομή, Μεγάλη Σύνοψη). Υπήρχε επιτήρηση των τιμών, της παραγωγής και διακίνησης των αγαθών και το κράτος μπορούσε να αποτρέψει την ελεύθερη εξαγωγή ορισμένων προϊόντων όπως αυτά του μεταξιού, του λαδιού και των όπλων τα οποία ονομάζονταν κεκωλυμένα.
Στις αρχές του 11ου αιώνος εισάγονται οι θεσμοί των χαριστικών δωρεών και της πρόνοιας.
Ο πρώτος αφορούσε στην εκχώρηση κυρίως παρακμιακών μοναστηριακών ιδρυμάτων και των περιουσιών τους σε ιδιώτες (κυρίως δυνατούς) με σκοπό την εκμετάλλευσή τους. Έτσι οι εγκαταλελειμμένες περιούσιες των μοναστηριών αξιοποιούνταν και συνέβαλλαν στην ανάπτυξη της παραγωγής.
Ο δεύτερος θεσμός συνίστατο στην εκχώρηση των προσόδων, που ανήκαν στον ιδιοκτήτη-κράτος, των φόρων κρατικών γαιών, καθώς και των εξαρτημένων καλλιεργητών και των υποχρεώσεών τους σε διάφορα πρόσωπα έναντι παροχής ορισμένων υπηρεσιών προς το κράτος.
Ανάπτυξη εμπορικών σχέσεων με τα ξένα κράτη
Πέραν των θεσμών αυτών ο Αλέξιος ο Α΄ ο Κομνηνός θα προχωρήσει σε φορολογική και νομισματική μεταρρύθμιση. Ο αυτοκράτωρ θα εκδώσει νέο χρυσό νόμισμα το οποίο θα έχει υψηλό δείκτη καθαρότητος βάζοντας φρένο στο νομισματικό χάος της προηγούμενης περιόδου όπου κυκλοφορούσαν ποικίλα νομίσματα αναμφιβόλου καθαρότητος.
Όσο αφορά στους φόρους αυτοί παύουν να συγκεντρώνονται συλλογικά από τις διάφορες οικονομικές περιφέρειες και επιβάλλονται με βάση τον ατομικό πλούτο.
Προς το τέλος της μεσοβυζαντινής περιόδου και κυρίως στις αρχές της υστεροβυζαντινής, το κράτος παραχώρησε πολλά προνόμια στους Ιταλούς εμπόρους για πολιτικούς κυρίως λόγους. Τροποποίησε την νομοθεσία της ναυαγιαίρεσης αναπτύσσοντας το θαλάσσιο δίκαιο και προστάτευσε τις περιουσίες των ξένων εμπόρων στα Βυζαντινά εδάφη. Έτσι δημιουργήθηκαν πολλές εστίες ξένων εμπόρων όπως Γενουατών και Βενετών στην Κωνσταντινούπολη αλλά και αλλού, πράγμα που συνέβαλλε στην ανάπτυξη των εμπορικών συναλλαγών προκαλώντας πολλές φορές την δυσφορία των ντόπιων εμπόρων.