Αυτοκράτορας της Ρώμης, ιδιοφυής, δραστήριος και πνευματώδης, ο Πόπλιος Αίλιος Αδριανός ηγήθηκε της πανίσχυρης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας επί 29 χρόνια (117-138 μ.Χ.). Στο διάστημα αυτό έκανε πράξη την αγάπη του για την Αθήνα, προικίζοντας την με σημαντικά έργα που μεταμόρφωσαν τον αστικό ιστό της. Δικά του έργα είναι η Βιβλιοθήκη του Αδριανού, το Αδριάνειο Υδραγωγείο, η αποπεράτωση του ναού του Ολυμπίου Διός, η μνημειακή γέφυρα στον ελευσινιακό Κηφισό, η Πύλη του Αδριανού, το Πάνθεον, που ήταν πιθανόν ο ψηλότερος ναός της αρχαίας Ελλάδας, κ.ά.Η αγάπη του Αδριανού για την Αθήνα κρατούσε από την εφηβική ηλικία του, κατά την οποία αφοσιώθηκε με τόσο πάθος στην ελληνική παιδεία ώστε να τον αποκαλούν Graeculus (Γραικύλο), δηλαδή μικρό Έλληνα. Η Αθήνα, την οποία πρόβαλλε ως κοιτίδα του πνεύματος, του ανταπέδωσε την αγάπη και τις ευεργεσίες του. Αγάλματα του Αδριανού στην Ακρόπολη και την Αγορά υποδεικνύουν συλλατρεία με την Αθηνά και τον Ελευθέριο Δία, ενώ λατρεύτηκε και ως νέος Διόνυσος. Ο Αδριανός διαδέχθηκε τον Τραϊανό, τον οποίο ακολουθούσε σχεδόν πάντα στις εκστρατείες του εκτός Ρώμης. Από αυτόν παρέλαβε τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στη μεγαλύτερη έκταση που είχε στην ιστορία της. Ο ίδιος την υπηρέτησε με τον καλύτερο τρόπο: οργάνωσε αρτιότερα τη διοίκηση, προτιμούσε τη διπλωματική επίλυση των διαφορών αντί του πολέμου, χάραξε εφικτά σύνορα, ίδρυσε πόλεις και εργάστηκε για τη συνοχή της αυτοκρατορίας. Παράλληλα, αξιοποίησε καινοτόμες τεχνολογίες και καθιέρωσε πρότυπα αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, μεταμορφώνοντας τον αστικό ιστό της Ρώμης και άλλων πόλεων. Οι ελληνόφωνες πόλεις των ανατολικών επαρχιών γνώρισαν μία νέα περίοδο ευδαιμονίας με τον Αδριανό, ο οποίος αναζωογόνησε την οικονομία και συνέβαλε στην πολιτισμική αναγέννηση του 2ου αι. μ.Χ. Αναγνωρίζοντας τη φωτισμένη βασιλεία του, οι ανατολικές επαρχίες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας τον τιμούσαν ως «Ολύμπιο» - τίτλος που είχε αποδοθεί μόνο στον Δία και τον Περικλή.Ο φιλέλληνας αυτοκράτορας επισκέφθηκε την Αθήνα τρεις φορές και διέμεινε σε αυτήν για μεγαλύτερο διάστημα από οποιαδήποτε άλλη πόλη πλην της Ρώμης. Στο πρώτο ταξίδι του, περί το έτος 112 μ.Χ., εκλέχθηκε Επώνυμος Άρχοντας. Το έτος 124 μ.Χ., αυτοκράτορας πλέον, ο Αδριανός μυήθηκε στα Ελευσίνια Μυστήρια, μεταρρύθμισε το πολίτευμα των Αθηναίων αποκαθιστώντας τον αριθμό των 500 βουλευτών της Κλεισθένειας Βουλής και ρύθμισε φορολογικά θέματα. Περιηγήθηκε στην Πελοπόννησο, ίδρυσε και αναστήλωσε μνημεία και τον επόμενο χρόνο επέστρεψε στην Αθήνα όπου εγκαινίασε το μεγαλεπήβολο οικοδομικό του πρόγραμμα. Στο επόμενο ταξίδι του (128-129 μ.Χ.) επισκέφτηκε τη Σπάρτη όπου εκλέχθηκε «πατρονόμος» και εξασφάλισε τη συναίνεση επιφανών οικογενειών της Αθήνας και της Σπάρτης για τη δημιουργία του Κοινού των Ελλήνων, όραμα του Περικλή από το 450 π.Χ.Λάτρης του ελληνικού πολιτισμού, ο Αδριανός ίδρυσε το 131/132 το Πανελλήνιο και καθιέρωσε τους ομώνυμους αγώνες. Ο θεσμός ήταν ένα ομοσπονδιακό σώμα στο οποίο συμμετείχαν 30 τουλάχιστον πόλεις από τρεις ηπείρους, που μπόρεσαν να αποδείξουν την ελληνική καταγωγή τους. Τόπος των συνελεύσεων του Πανελληνίου ήταν η Αθήνα, γεγονός που ενίσχυσε τον ρόλο της ως ομφαλού του ελληνικού κόσμου. Υλική έκφανση του οράματος του Αδριανού να καταστήσει την Αθήνα κέντρο των ανατολικών επαρχιών αποτελούν επίσης τα κτίρια και οι υποδομές που απόκτησε η πόλη της Παλλάδος επί των ημερών του.Ο Ναός του Ολυμπίου Διός, μνημείο που αποτελεί σημείο αναφοράς στην καρδιά της σημερινής Αθήνας. Η οικοδόμησή του ξεκίνησε από τους Πεισιστρατίδες, τον 6ο αι. π.Χ., ενώ από τις μεταγενέστερες προσπάθειες για την αποπεράτωσή του, σημαντικότερες είναι εκείνες του Λυκούργου, τον 4ο αι. π.Χ., και του βασιλιά της Συρίας Αντιόχου Δ' του Επιφανούς, περί το 175 π.Χ. Ο ναός αποπερατώθηκε τελικά από τον Αδριανό, ο οποίος και τον εγκαινίασε το 131/132 μ.Χ. Ο αδριάνειος ναός ήταν από τους μεγαλύτερους του αρχαίου κόσμου και μόνο για τους κίονές του χρησιμοποιήθηκαν 15.500 τόνοι πεντελικού μαρμάρου, ποσότητα τετραπλάσια από εκείνη που χρειάσθηκε για τους κίονες του Παρθενώνα.
Η Βιβλιοθήκη του Αδριανού, ένα μεγαλοπρεπέστατο οικοδόμημα που ολοκληρώθηκε το 131/132 μ.Χ., επιβεβαιώνει πόσο σημαντική ήταν η Αθήνα στην ιεράρχηση των ενδιαφερόντων του αυτοκράτορα, ώστε να κτίσει εκεί και όχι στη Ρώμη ένα τέτοιο κτίριο. Το Πάνθεον των Αθηνών, από το οποίο σώζονται κατάλοιπα ανατολικά της Βιβλιοθήκης, συνδύαζε πιθανότατα τη λατρεία των θεών και του θεοποιημένου Αδριανού. Κατάλοιπα σώζονται και από το Γυμνάσιο που ίδρυσε ο Αδριανός στην Αθήνα, τα οποία αποκαλύφθηκαν στην περιοχή του Κυνοσάργους, μεταξύ των οδών Βουλιαγμένης και Καλλιρρόης.
Μεγάλο ήταν το ενδιαφέρον του Αδριανού και για τη λαμπρή εορτή των Διονυσίων στο Ιερό του Διονύσου Ελευθερέως, στη νότια κλιτή της Ακρόπολης. Θέλοντας να συνδέσει το όνομά του με την ακτινοβολία της εορτής και την πνευματική αίγλη της Αθήνας, ο Αδριανός έγινε δύο φορές αγωνοθέτης στους Διονυσιακούς Αγώνες, δηλαδή ανέλαβε τη χρηματοδότη της μεγάλης εορτής. Η πρόσοψη της διώροφης σκηνής και οι πάροδοι του θεάτρου διακοσμήθηκαν με αγάλματα, ενώ υπήρξαν και κάποιες αλλαγές στο κοίλο.Το Αδριάνειο Υδραγωγείο αποτέλεσε σημαντικότατο έργο υποδομής, καταδεικνύοντας τη μέριμνα του φιλέλληνα αυτοκράτορα για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των Αθηναίων. Με μήκος 25 χιλιομέτρων, θεωρείται μία από τις μεγαλύτερες σήραγγες του ρωμαϊκού κόσμου και επίτευγμα σχεδίασης και χάραξης υπόγειου έργου. Άρχισε να κατασκευάζεται το 125 μ.Χ. και ολοκληρώθηκε το 140 μ.Χ. από τον διάδοχο του Αδριανού, Αντώνιο τον Ευσεβή, όπως αναγραφόταν και σε επιγραφή που βρισκόταν στο επιστύλιο της μνημειώδους πρόσοψης της αρχαίας Δεξαμενής (στη θέση της οικοδομήθηκε το νεότερο κτίριο στην ομώνυμη πλατεία στο Κολωνάκι).Έχοντας μυηθεί στα Ελευσίνια Μυστήρια, ο Αδριανός έδωσε εντολή να κατασκευαστεί μία γέφυρα στον ελευσινιακό Κηφισό, ορατή έως σήμερα, προκειμένου να διευκολύνει την πορεία της Ιεράς Πομπής. Η γέφυρα κτίσθηκε περίπου ένα χιλιόμετρο βορειοανατολικά του Ιερού της Δήμητρος και Κόρης, σε ένα επικίνδυνο σημείο, όπου ο ποταμός συνήθως πλημμύριζε. Όσον αφορά, τέλος, τη γνωστή μας Πύλη του Αδριανού, η ανέγερσή της έγινε από την αθηναϊκή πολιτεία για να τιμήσει τον Αδριανό. Αποπερατώθηκε το 131/132 μ.Χ. και από αυτήν πρέπει να διήλθε ο αυτοκράτορας όταν εγκαινίασε τον ναό του Ολυμπίου Διός. Σύμφωνα με δύο επιγραφές χαραγμένες πάνω από την αψίδα (δυτική και ανατολική όψη), η Πύλη ήταν ένα ορόσημο ανάμεσα στην παλιά Αθήνα του Θησέα και την νέα πόλη του Αδριανού.
