Η δημοκρατία υποχωρεί, γοητεύει όλο και λιγότερο, ακόμη και στη Δύση. Στο Χρηματιστήριο των πολιτικών καθεστώτων, η τιμή της μετοχής της πέφτει. Αν μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου η φιλελεύθερη δημοκρατία έμοιαζε ακατανίκητη, σήμερα η αυταρχική διακυβέρνηση επανέρχεται στο προσκήνιο αποκτώντας έναν ανταγωνιστικό ρόλο.
Αντίθετα με αυτά που ισχυρίζονται οι οπαδοί του τεχνοφιλελευθερισμού, ο αυταρχισμός συμβιβάζεται μια χαρά με τον παγκοσμιοποιημένο καπιταλισμό και την ψηφιακή επανάσταση. Ενθουσιώδης προπαγανδιστής των επιτυχιών της δεύτερης οικονομίας του κόσμου, το Κομμουνιστικό Κόμμα Κίνας εμφανίζεται ως πρότυπο για τις αναπτυσσόμενες χώρες. Μεταξύ των 200 χωρών-μελών των Ηνωμένων Εθνών, ο αριθμός των δημοκρατιών μειώνεται διαρκώς από τα τέλη του 20ού αιώνα. «Το 2016, εξήντα επτά χώρες σημείωσαν καθαρή οπισθοχώρηση στους τομείς των πολιτικών δικαιωμάτων και ελευθεριών», ανακοίνωσε η ΜΚΟ Freedom House. «Πρόκειται για την ενδέκατη συνεχή χρονιά που η δημοκρατία υποχωρεί».
Οι «παλιές» φιλελεύθερες δημοκρατίες – ελεύθερες εκλογές, διάκριση των εξουσιών, ανεξάρτητος Τύπος – αντιμετωπίζουν πρόβλημα; Ναι, απαντά το γαλλικό Ιδρυμα για την Πολιτική Καινοτομία. Σε μια πρόσφατη μελέτη του με τίτλο «Πού πάει η δημοκρατία;», όπου εξετάζονται 26 χώρες, το Ιδρυμα παρατηρεί ότι οι μεν βασικές αρχές της φιλελεύθερης δημοκρατίας εξακολουθούν να είναι δημοφιλείς, αλλά η δυσπιστία απέναντι στους θεσμούς της δημοκρατίας μεγαλώνει. Οι περισσότεροι Ευρωπαίοι (55%) και Αμερικανοί (54%) πιστεύουν ότι η αντιπροσωπευτική δημοκρατία «δεν λειτουργεί καλά». Η δυσπιστία μεγαλώνει όταν πρόκειται για τεχνοκράτες στην κυβέρνηση ή βουλευτές. Το πολιτικό προσωπικό κατηγορείται συλλήβδην για διαφθορά. Η αποχή γιγαντώνεται. Τα κόμματα διαμαρτυρίας, τόσο της Δεξιάς όσο και της Αριστεράς, κερδίζουν έδαφος και φλερτάρουν με μια ανελεύθερη εκδοχή της δημοκρατίας.
Οι λόγοι που εξηγούν αυτή τη δυσπιστία είναι ποικίλοι, παρατηρεί ο διευθυντής του Ιδρύματος Ντομινίκ Ρεϊνιέ. Η απάντηση στην ισλαμική τρομοκρατία πλήττει το κράτος δικαίου. Η οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 έχει δυσφημίσει ένα μέρος των ελίτ. Η δημοκρατία γνωρίζει μια ιστορική αναταραχή. Δεν είναι μόνο οι επιπτώσεις του δίδυμου παγκοσμιοποίηση-τεχνολογική επανάσταση στις ανισότητες. Είναι και μια πραγματική ανακατανομή της εξουσίας υπέρ ενός νέου είδους πρωταγωνιστών: Google, Amazon, Facebook, Apple, Twitter (και τα κινεζικά ισοδύναμά τους). Οι πολυεθνικές δεν είχαν ποτέ τόση δύναμη. Οι εταιρείες αυτές ασκούν μεγαλύτερη επιρροή από τα περισσότερα κράτη. Μεταδίδουν περιεχόμενο παγκόσμιας εμβέλειας. Προδιαγράφουν ένα νέο τοπίο ενημέρωσης, που στέλνει τα παραδοσιακά μέσα στο περιθώριο. Πλαστές ειδήσεις, θεωρίες συνωμοσίας, φήμες, εγκαθίστανται για τα καλά στη δημοκρατική συζήτηση.
Η Ευρώπη έχει πληγεί από το φαινόμενο αυτό, αλλά όχι ομοιόμορφα. Οι δείκτες εμπιστοσύνης προς τη δημοκρατία είναι υψηλοί στη βόρεια Ευρώπη: εδώ, το 60% με 80% των ερωτώμενων θεωρεί ότι η δημοκρατία «λειτουργεί καλά». Στη μεσογειακή Ευρώπη, το βαρόμετρο κατεβαίνει, με την πτώση να είναι ελεύθερη στην Ιταλία. Μπαίνει σε ζώνη αναταράξεων στις χώρες της πρώην κομμουνιστικής Ευρώπη. Η πιο δύσπιστη χώρα απέναντι στη δημοκρατία είναι η Βουλγαρία. Στην Ουγγαρία, την Πολωνία και την Τσεχική Δημοκρατία, η εξουσία ακολουθεί μια ανελεύθερη προσέγγιση της δημοκρατίας. Aν υπάρχουν τρεις Ευρώπες, υπάρχουν και δύο Αμερικές στις Ηνωμένες Πολιτείες.
Στην «ήπειρο του Ντόναλντ Τραμπ» ζει ένα εκλογικό σώμα λευκό, συντηρητικό, λαϊκό, εγκαταλελειμμένο σε δουλειές χαμηλής αμοιβής. Σε αυτή την «ήπειρο», όπου το προσδόκιμο ζωής των ανδρών έχει μειωθεί, απορρίπτονται μαζικά τα ενδιάμεσα όργανα της δημοκρατίας. Προτιμώνται ο στρατός και η αστυνομία. Στις δύο ακτές, αντίθετα, οι μεγάλες πόλεις είναι το οχυρό της δεύτερης Αμερικής, που προτιμά τη νέα οικονομία και ψηφίζει Δημοκρατικούς. Και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού, τα θέλγητρα ενός αυταρχικού τρόπου διακυβέρνησης επεκτείνονται. SOS: η δημοκρατία δεν είναι κάτι εγγυημένο.
Του Αlain Frachon