Η Αγία Σοφία της Θεσσαλονίκης βρίσκεται στη συμβολή των οδών Αγίας Σοφίας και Ερμού. Είναι ναός αφιερωμένος στον Χριστό, τον αληθή Λόγο και τη Σοφία Του, ενώ διακοσμήθηκε την περίοδο της Εικονομαχίας με ανεικονικά ψηφιδωτά, μιμούμενος τη διάκοσμο του ναού της Αγίας Ειρήνης στην Κωνσταντινούπολη.
Παραπάνω, απεικονίζεται σε μια σπάνια φωτογραφία μέσα στο βιβλίο του Adolf Hermann Struck. Η ημερομηνία λήψης άγνωστη. Η φωτογραφία της καρτ ποστάλ έφερε πάνω ως χρονολογία τύπωσης το έτος 1860, όμως οι ιστορικοί και οι συλλέκτες αμφισβητούν τη χρονολογία αυτή. Ως μια πιθανή χρονολογία ορίζουν μάλιστα το 1890, λίγο πριν παραδοθεί ο ιερός ναός στις φλόγες.
Η μεγάλη πυρκαγιά άφησε πίσω της ένα ναό με σημαντικές ζημιές, η αποκατάσταση του οποίου ξεκίνησε 30 χρόνια αργότερα. Κατά τις εργασίες αποκατάστασης ανακαλύφθηκε και το περίφημο ψηφιδωτό του τρούλου. Στον τρούλο απεικονίζεται η Ανάληψη, που ανάγεται στα τέλη του 9ου αιώνα. Συγκεκριμένα, στο κέντρο του τρούλου, μέσα σε δόξα, παριστάνεται ο Χριστός καθισμένος σε ουράνιο τόξο, ενώ γύρω του εικονίζονται η Παναγία με υψωμένα χέρια σε στάση δέησης και οι Απόστολοι του Χριστού σκαρφαλωμένοι σε βράχους του Όρους των Ελαιών. Αποτελεί κορυφαίο δείγμα της λεγόμενης «Αναγέννησης της εποχής των Μακεδόνων αυτοκρατόρων». Η επιγραφή από τις Πράξεις αναφέρει «ἄνδρες Γαλιλαῖοι, τί ἑστήκατε βλέποντες εἰς τὸν οὐρανόν» όπου παρίστανται οι Δώδεκα Απόστολοι, η Παναγία και δύο άγγελοι.
Από μητροπολιτικός ναός σε οθωμανικό τζαμί
Το 1204 με την κατάληψη της Θεσσαλονικής από τους Φράγκους, η Αγία Σοφία λειτουργούσε ως μητροπολιτικός ναός της πόλης, ενώ η λειτουργία της άλλαξε κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, με τη μετατροπή της σε τζαμί. Έκτοτε, επικράτησε για καιρό το οθωμανικό στοιχείο. Στην παρακάτω φωτογραφία, άνδρες τουρκικής καταγωγής με φέσια στο κεφάλι βρίσκονται μαζεμένοι έξω από την Αγία Σοφία και στο βάθος δεσπόζει η βάση ενός μιναρέ. Οι Τούρκοι κατέλαβαν την πόλη το 1430, όμως ο ναός δε μετετράπη σε μουσουλμανικό τέμενος, ώσπου να έρθουν τα χρόνια του σουλτάνου Σουλεϊμάν (16ος αιώνας).
Όσο λειτουργούσε ως τζαμί πήρε από τους Τούρκους το όνομα «Αγιά Σοφιά τζαμί» (Aya Sofia). Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας κατασκευάστηκε επίσης στη δυτική του πλευρά ένα περιστύλιο βασισμένο σε κίονες (προστώο), πάνω στα ίχνη παρόμοιου παλιού κτίσματος, το οποίο αποξηλώθηκε αργότερα. Αξίζει να σημειωθεί πως ο ναός λειτούργησε ως μουσουλμανικό τέμενος μέχρι και την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης από τον τουρκικό ζυγό το 1912, οπότε και λειτούργησε ξανά ως χριστιανικός ναός.
Η ιστορία του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά
Μέχρι την περίοδο που λειτουργούσε ως χριστιανικός ναός, φυλαγόταν στην Αγία Σοφία το λείψανο του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, σε λάρνακα στη δεξιά πλευρά του Ιερού Βήματος. Ο Αγ. Γρηγόριος είχε υπάρξει Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης από το 1346 και αναγέννησε πνευματικά τη Θεσσαλονίκη. Όταν πέθανε ενταφιάστηκε στον καθεδρικό Ναό της Αγίας Σοφίας και 10 χρόνια μετά ανακηρύχθηκε Άγιος με πράξη του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως. Αργότερα το λείψανό του μεταφέρθηκε στον Ναό Αγίου Δημητρίου, που καταστράφηκε με την πυρκαγιά του 1890.
Η πυρκαγιά του 1890
Ανάμεσα στα 2.000 περίπου κτίσματα του κεντρικού τομέα της πόλης, που επλήγησαν από την πυρκαγιά του 1890, βρέθηκε και η Αγία Σοφία. Την περίοδο 1907-1909 έγιναν αναστηλωτικές εργασίες υπό την επίβλεψη του βυζαντινολόγου Charles Diehl, ενώ το 1909 ξεκίνησαν νέες εργασίες, τόσο στο κτίριο, όσο και στον περιβάλλοντα χώρο υπό την επίβλεψη του Ιταλού αρχιτέκτονα Pierro Arrigoni. Οι εργασίες ολοκληρώθηκαν τελικά το 1911, με σκοπό να συμπέσουν με την επίσκεψη του Τούρκου σουλτάνου Μεχμέτ Ρεσάτ Ε’ στις 27 Μαΐου.
Πότε ανεγέρθη η Αγία Σοφία;
Αυτό που δε γνωρίζουμε με σιγουριά είναι το έτος ανέγεργης του ναού. Από τη μία υπάρχει η άποψη, πως κτίστηκε την ίδια χρονική περίοδο με τον ομώνυμο ναό στην Κωνσταντινούπολη από τον αυτοκράτορα Ιουστινιανό. Βέβαια, αν αυτό ίσχυε, τότε ο Προκόπιος, ιστορικός του Ιουστινιανού, θα είχε κάνει κάποια αναφορά στο έργο του για το ναό της Αγίας Σοφίας Θεσσαλονίκης, όταν περιέγραφε τα κτίσματα του αυτοκράτορα στην περιοχή. Από την άλλη, ερευνητές προσπάθησαν να προσδιορίσουν τη χρονολογία ανέγερσης του ναού με βάση τα ψηφιδωτά και τα λοιπά οικοδομικά υλικά, που είχαν χρησιμοποιηθεί. Το μόνο σίγουρο είναι πως η Αγία Σοφία κτίστηκε μέσα στην περίοδο της Εικονομαχίας, ίσως στο τελευταίο τέταρτο του 8ου αιώνα.
Ο Ναός υπέστη σοβαρή καταπόνηση από τον σεισμό του 1978 και η αποκατάσταση των ζημιών διήρκεσε περίπου είκοσι χρόνια, ο δε τρούλος αποκαταστάθηκε το 1980. Το 1981 βρέθηκαν πίσω από τα στασίδια του δεξιού χορού, τα λείψανα του Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης Βασιλείου (9ος – 10ος μ.Χ. αι.), καθώς εντός των καθεδρικών ναών ήταν σύνηθες να ενταφιάζονται επίσκοποι.
