Στις αρχαιότερες Μονές του Πελοποννησιακού χώρου συγκαταλέγεται και η του αγίου Θεοδοσίου του Νέου, αφού ιδρύθηκε το 910. Ο όσιος αυτός άνδρας, γεννημένος στην Αθήνα, αφού ασκήθηκε στην μοναχική υπακοή, ανεζήτησε ερημικό «και αρμόδιον εις ησυχίαν» τόπο, για να «ησυχάση κατά μάνας», σύμφωνα με το βιογράφο του Νικόλαο Μαλαξό, πρωτοπαπά του Ναυπλίου.
Τον τόπο αυτό βρήκε στο σημείο όπου αργότερα ίδρυσε την ομώνυμη Μονή. Αρχικά έκτισε ναΐδιο του Τιμίου Προδρόμου, κοντά στο σπήλαιο όπου ασκήτευε. Η φήμη του, όμως, συνετέλεσε στο να συναχθούν πλησίον του αρκετοί μαθητές, που σύντομα αφιερώθηκαν στην προσευχή και την υπακοή, με αποτέλεσμα τη δημιουργία της Μονής που από το όνομα του Γέροντος ονομάσθηκε του αγίου Θεοδοσίου του Νέου.
Στο βίο και την πολιτεία του εξιστορούνται όχι μόνο οι πνευματικοί αγώνες, αλλά και πολλά θαύματα που επιτελούσε με τη δύναμη της πίστεως. Δεν είναι γνωστές οι συνθήκες κάτω από τις οποίες λειτούργησε η Μονή, στη διάρκεια των πρώτων αιώνων μετά την ίδρυσή της. Βέβαιο, όμως, είναι ότι «διεκόπη ο ιστορικός της βίος και έμεινε για μεγάλα χρονικά διαστήματα διαλελυμένη, αλλά όχι εντελώς έρημη». Γραπτές μαρτυρίες από τα τέλη του 15ου και τις αρχές του 16ου αιώνος βεβαιώνουν ότι παρά την παρακμή του, το μοναστήρι ήταν αγαπητό στους περιχωρίτες, ο δε Άγιος ετιμάτο δεόντως από αυτούς. Ισχυρή απόδειξη τούτου αποτελεί το γεγονός ότι ο προαναφερθείς πρωτοπαπάς Ναυπλίου, λόγιος Νικόλαος Μαλαξός υπήρξε προσκυνητής της Μονής, συνέταξε πλήρη βιογραφία του αγίου Θεοδοσίου με τα θαύματά του και συνέθεσε Κανόνα «εις τον άγιον Θεοδόσιον τον νέον και ιαματικόν» (ο κώδικας φυλάσσεται στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας).
Παρά την ταπεινή εμφάνιση των κτιριακών εγκαταστάσεων και την έλλειψη μοναχών, η Αγίου Θεοδοσίου έμεινε ζωντανή στη συνείδηση των χριστιανών της περιοχής, αν και υπέμεινε τις αλλεπάλληλες εχθρικές κατοχές (βενετική, τουρκική, β' βενετική, β' τουρκική: 1389 - 1821). Η Μονή μνημονεύεται κατά τις περιόδους αυτές σε διάφορα επίσημα έγγραφα, με την ευκαιρία απογραφών είτε του πληθυσμού, είτε κτημάτων ή προϊόντων γεωργικής ή κτηνοτροφικής παραγωγής.
Η αναφορά ότι ήταν σταυροπήγιο δεν επιβεβαιώνεται με αδιάσειστα στοιχεία και μάλλον εξυπηρετούμε καιρικές απαιτήσεις. Γεγονός, πάντως, είναι ότι η Μονή με επίμονους αγώνες κυρίως των μητροπολιτών Ναυπλίου και Άργους μπόρεσε να διατηρήσει και να διασφαλίσει κατά μεγάλο μέρος την κτηματική περιουσία της. «Η όλη τριβή ήταν, εκείνα τα χρόνια, περί τα πράγματα και τα κτήματα, αφού έλειπαν τα πρόσωπα». Το 1837, μετά τη σύσταση του νεοελληνικού κράτους και σε εφαρμογή του σχετικού Διατάγματος του Όθωνος, η περιουσία της Μονής εθνικοποιήθηκε και πουλήθηκε με δημόσιο πλειστηριασμό. Έτσι διαλύθηκε και τυπικά, χωρίς να παύσουν οι περιχωρίτες να σέβονται τον ιερό της τόπο. Η ανασύσταση της αγίου Θεοδοσίου οφείλεται στον αείμνηστο μητροπολίτη Αργολίδος (1939 - 1942) Ιωάννη Παπασαράντου. Έγινε λίγο πριν ξεσπάσει ο Β' παγκόσμιος πόλεμος.
Ο Ιωάννης ανεκαίνισε τα λίγα κελλιά της παλαιός Μονής, εγκατέστησε τις πρώτες μοναχές - πνευματικά του τέκνα εξ Αθηνών, και με τη συνδρομή ανωνύμων και επωνύμων χορηγών οργανώθηκε το κοινόβιο, υδροδοτήθηκε, συνδέθηκε οδικώς με το Ναύπλιο και το Άργος και αναγνωρίσθηκε νομικώς με προεδρικό Διάταγμα (29.9.1942). Εντοιχισμένη πλάκα, το κείμενο της οποίας συνέταξε ο μητροπολίτης Ιωάννης λίγο πριν το θάνατό του (2.12.1942), μας πληροφορεί: «Την ένδοξόν ποτέ Μονήν θείου Θεοδοσίου εν τη παρόδω του καιρού εις παρακμήν ελθούσαν βλέπε και αύθις θάλλουσαν ω ξένε και ανθούσαν τον Ιωάννην μέμνησο επίσκοπον Ναυπλίου την δ' ούτος επανίδρυσεν εις δόξαν του Κυρίου ίνα παντί η ευκλεής η χάρις του Αγίου έτει χιλιοστώ εννεακο[σιο]στω τεσσαρακοστώ μηνί του Ιουνίου».
Το έργο ανακαινίσεως της Μονής συνέχισε ο διάδοχος του Ιωάννου, μητροπολίτης Αργολίδος Χρυσόστομος Ταβλαδωράκης (1945 - 1965, μετέπειτα Πειραιώς,=1977). Με την πρόνοιά του ανακαινίσθηκαν οι ναοί και το ασκητήριο του οσίου Θεοδοσίου, που μεταποιήθηκε σε καλλιμάρμαρο ναΐδιο επ' ονόματι του Τίμιου Σταυρού, με δαπάνη του μητροπολίτου. Ο διάδοχός του Χρυσόστομος Β' (1965 - 1985) πρωτοστάτησε στην εκ νέου αγιογράφηση των δύο κλιτών του καθολικού, και το έργο τούτο συνεχίσθηκε και επί των ημερών του νυν μητροπολίτου Αργολίδος Ιακώβου του Β', χάρη στην ακάματη δραστηριότητα των ευλαβών μοναζουσών και τη συμπαράσταση των πολυπληθών προσκυνητών, με αποτέλεσμα σήμερα η Μονή να παρουσιάζει ένα θαυμάσιο σύνολο παλαιών και σύγχρονων χτισμάτων, δεμένων αρμονικά μεταξύ τους και με το υπέροχο φυσικό περιβάλλον. Το καθολικό απαρτίζουν δύο ενωμένοι μικροί ναοί, των βυζαντινών χρόνων, χτίσματα του 10ου αιώνος. 0 μεγαλύτερος αφιερωμένος στον άγιο Θεοδόσιο το Νέο, ο άλλος στη θεία Μεταμόρφωση του Κυρίου.
Επικοινωνούν μεταξύ τους με δίλοβο τοξωτό άνοιγμα. «Καλλιτεχνικός ζωγραφικός διάκοσμος καταυγάζει το εσωτερικό του απέριττου κτιρίου. Η ιερή ιστορία ξετυλίγεται στις επιφάνειες του ναού σε παραστάσεις και μορφές αγίων σύγχρονης βυζαντινής τέχνης». Στο ιερό Βήμα φυλάσσονται σε ασημένια θήκη, των αρχών του 19ου αιώνος, τίμια λείψανα των Αγίων Ευσταθίου, Προκοπίου, Τρύφωνος, Κηρύκου, Νικολάου, Τίμιου Προδρόμου, Βασιλείου, Ιακώβου, Βλασίου, Χαραλάμπους, Παρασκευής και Βουκόλου, το δε 1964, ενώ αντικαθιστούσαν το δάπεδο του ναού, βρέθηκαν σε παλαιό τάφο τα λείψανα του οσίου ιδρυτού.
Αργυρή θήκη, δίπλα στην εικόνα του Αγίου Θεοδοσίου, φιλοξενεί πλέον τα χαριτόβρυτα αυτά λείψανα, ενώ ο τάφος του βρίσκεται παράλληλα και σε επαφή με το παρεκκλήσιο του Τίμιου Προδρόμου που έκτισε ο όσιος ιδρυτής (τον 10ο αιώνα). Γραφικό είναι και το εξωκκλήσιο της «ιεράς Συναντήσεως» του οσίου Θεοδοσίου με τον άγιο Πέτρο, επίσκοπο Άργους, για να μας θυμίζει «πως ο ίδιος επισκεφθείς για πρώτη φορά τον όσιο Θεοδόσιο, έγινε δεκτός με θυμίαμα που κρατούσε ο όσιος πάνω σε αναμμένα κάρβουνα μέσα στο καλογερικό του σκουφί, χωρίς όμως αυτό να καίγεται». Στα νοτιοδυτικά της Μονής βρίσκεται και το εξωκκλήσιο του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου.
Ευάγγελος Π. Λέκκος
Τα ελληνικά μοναστήρια
