Δεν είναι εξίσου ευχάριστες στο αυτί όλες οι ιστορίες ιατρικών επιτευγμάτων. Αιώνες πριν τη σημερινή τεχνολογική εξέλιξη – και την ανάπτυξη κανόνων δεοντολογίας και βιοηθικής – οι πρακτικές που ακολουθούσαν οι επιστήμονες, ακόμη κι αν είχαν ως μόνο στόχο την προστασία της δημόσιας υγείας, ακούγονται στην καλύτερη περίπτωση παράξενες σε έναν σύγχρονο άνθρωπο.
Μια τέτοια περίπτωση ήταν και το ταξίδι της αποστολής του Φρανσίσκο Χαβιέρ ντε Μπαλμίς, που ξεκίνησε το 1803 από την Ισπανία για να εμβολιάσει τους κατοίκους των ισπανικών αποικιών απέναντι στην ευλογιά, σε μια εποχή που τα μέσα για τη συντήρηση των εμβολίων ήταν κάτι περισσότερο από πενιχρά.
Ελλείψει ψυγείων, ο Μπαλμίς χρησιμοποίησε παιδιά.
Τώρα, μια έκθεση του Archivo General de Indias της Σεβίλλης αφηγείται αυτή την παράξενη ιστορία μέσα από έγγραφα της εποχής που αποκαλύπτουν για πρώτη φορά τα ονόματα και τις ηλικίες των παιδιών που συμμετείχαν στην αποστολή.
Ο Μανουέλ Αλβάρεζ, επιμελητής της έκθεσης, την περιγράφει στον Guardian ως «φόρο τιμής σε όλους τους επαγγελματίες υγείας που παλεύουν με τον κοροναϊό» – αν και είναι πιθανό πολλοί εξ αυτών να μην ενέκριναν και πολύ τις μεθόδους του Μπαλμίς.
Η ευλογιά στέρησε τη ζωή εκατομμυρίων Ευρωπαίων του 18ου αιώνα, όμως το 1976, ο Άγγλος γιατρός Έντουαρντ Τζένερ ανακάλυψε πως η δαμαλίτιδα – μια εκδοχή του ιού που προσβάλλει τις αγελάδες – λειτουργούσε ως εμβόλιο απέναντι στη νόσο.
Ο Μπαλμίς, που ήταν στρατιωτικός και γιατρός της αυλής, έπεισε τον βασιλιά Κάρλος Δ’ της Ισπανίας, η κόρη του οποίου είχε πεθάνει από ευλογιά, να χρηματοδοτήσει μια φιλανθρωπική βασιλική αποστολή για τον εμβολιασμό των κατοίκων των αποικιών.
Στόχος του, πρωτοποριακός για εκείνος την εποχή, δεν ήταν μόνο ο εμβολιασμός των πληθυσμών, αλλά και η δημιουργία εμβολιαστικών κέντρων, μέσω των οποίων θα ελέγχονταν οι μελλοντικές εξάρσεις της ασθένειας.
Υπήρχε, όμως, ένα πρόβλημα: Το εμβόλιο μπορούσε να διατηρηθεί in vitro μόνο για 12 ημέρες – κι έτσι δεν ήταν εφικτό να αντέξει το μακρύ ταξίδι για το Μεξικό.
Η λύση του Μπαλμίς ήταν αναμφίβολα έξυπνη – αν και ηθικά μάλλον αμφιλεγόμενη: Συμπεριέλαβε στην αποστολή 22 ορφανά παιδιά. Ανάμεσά τους και ο 9χρονος γιος της Ιζαμπέλ Θεντάλ, υπεύθυνης του τοπικού ορφανοτροφείου, που εργαζόταν ως νοσηλεύτρια και φρόντιζε τα παιδιά στη διάρκεια του ταξιδιού.
Η τεχνική του Μπαλμίς ήταν απλή: Κάθε δέκα ημέρες μόλυνε δύο παιδιά με δαμαλίτιδα και στη συνέχεια αντλούσε ορό από τις φλύκταινες για να μολύνει δύο ακόμη παιδιά. Η διαδικασία συνεχίστηκε μέχρι την άφιξη στον αρχικό τους προορισμό, κι έτσι ο Μπαλμίς είχε στα χέρια του φρέσκο ορό για να εμβολιάσει τους κατοίκους της αποικίας.
Τα παιδιά, φυσικά, ασθένησαν – όμως δεν πέθαναν. Κι όσο βάρβαρη κι αν ακούγεται αυτή η πρακτική, δεν ήταν ασυνήθιστη για την εποχή. Ο ίδιος ο Τζένερ είχε δοκιμάσει το εμβόλιό του σε ένα οκτάχρονο αγόρι. Φυσικά, το γεγονός ότι επιλέχθηκαν ορφανά παιδιά δεν προέκυψε τυχαία.
Τα πρώτα 22 παιδιά παρέμειναν στο Μεξικό, από όπου ο Μπαλμίς πήρε άλλα 26 παιδιά, για να εφαρμόσει την ίδια τεχνική στο ταξίδι του από το Ακαπούλκο μέχρι τις Φιλιππίνες. Σύμφωνα με τα σχετικά έγγραφα, τα παιδιά, όλα τους αγόρια ηλικίας 4 έως 14 ετών, παραδόθηκαν στον Μπαλμίς από τους γονείς τους, έναντι αμοιβής. Ορισμένα από αυτά περιγράφονται ως ισπανικής και άλλα ως μεικτής καταγωγής.
Σε τρεις περιπτώσεις αναφέρεται πως το όνομα των γονιών είναι άγνωστο, ενώ σε πέντε ακόμη αναφέρεται μόνο το όνομα της μητέρας.
Μέχρι το τέλος της αποστολής, περίπου 300.000 άτομα είχαν εμβολιαστεί δωρεάν στα Κανάρια Νησιά, το Περού, το Εκουαδόρ, την Κολομβία, τη Βενεζουέλα, το Μεξικό, τις Φιλιππίνες και την Κίνα.
«Η στρατηγική του Μπαλμίς ήταν μια φθηνή, έξυπνη και πρωτοπόρα λύση που διασφάλισε ότι το εμβόλιο έφτασε στην Αμερική σε καλή κατάσταση», εξηγεί στον Guardian ο Αλμπέρτο Γκαρσία-Μπαστέιρο, επιδημιολόγος και αναπληρωτής καθηγητής του Πανεπιστημίου της Βαρκελώνης.
«Είναι πιθανό ότι σήμερα η πρακτική της χρήσης παιδιών για τη μεταφορά ενός εμβολίου θα δεχόταν ηθικές επικρίσεις, όμως οι επιπτώσεις και τα οφέλη της αποστολής είναι αδιαμφισβήτητα».
Το νοσοκομείο της Μαδρίτης, που έχει λάβει το όνομά του προς τιμήν της Ιζαμπέλ Θεντάλ, διαδραμάτισε κεντρικό ρόλο στη διάρκεια της πανδημίας του κοροναϊού. Το 2000, όταν η κυβέρνηση της Μαδρίτης αξιοποίησε 2.500 στρατιώτες για την απολύμανση των οίκων ευγηρίας της περιοχής, η αποστολή βαφτίστηκε «Επιχείρηση Μπαλμίς»