Ο θάνατος του Παύλου Μελά αφύπνισε τους Έλληνες και έδωσε το έναυσμα να οργανωθεί η ελληνική κυβέρνηση πιο ενεργά στον Μακεδονικό Αγώνα.
Ο αξιωματικός Παύλος Μελάς υπήρξε ο εμπνευστής του αγώνα και τα ερωτήματα γύρω από τον θάνατό του έχουν μείνει αναπάντητα μέχρι σήμερα.
Ο θάνατός του το 1904 συγκλόνισε την κοινή γνώμη και οι τρεις ταφές του αποδεικνύουν τη σημαντική συμβολή του στον αγώνα κατά των κομιτατζήδων και την απελευθέρωση της Μακεδονίας από τους Οθωμανούς.
Ο Παύλος Μελάς οργάνωσε το αντάρτικο στη Μακεδονία και με το ψευδώνυμο Μίκης Ζέζας (τα ονόματα των παιδιών του, Μιχάλης και Ζωή) έγινε αρχηγός των αντάρτικων που δρούσαν εναντίον των Βουλγάρων στις περιφέρειες Μοναστηρίου και Καστοριάς.
Μετά τον Ελληνοτουρκικό πόλεμο το 1897 και την ατυχή έκβασή του αλλά και τη μάχη του Ίλιντεν το 1903 η κατάσταση στη Μακεδονία είναι πάρα πολύ τεταμένη.
Τότε η Μακεδονία χωριζόταν σε βιλαέτια, βιλαέτι Κοσσόβου (σλαβόφωνοι), βιλαέτι Μοναστηρίου (μεικτοί) και βιλαέτι Θεσσαλονίκης (ελληνόφωνοι) και ο πληθυσμός χαρακτηριζόταν από τη γλώσσα και τη θρησκεία του και όχι από την εθνότητά του.
Η Βουλγαρική Εξαρχία θέλει να εκμεταλλευτεί την έλλειψη εθνικής συνείδησης και με βιαιο τρόπο αποσκοπεί στον εκβουλγαρισμό. Μέχρι το τέλος του 1902 στη Μακεδονία υπήρχαν περισσότερες από 80 συμμορίες κομιτατζήδων με περισσότερους από 3000 ενόπλους.
Ο θάνατος
O καπετάν Ζέζας καλείται τον Φεβρουάριο του 1904 μαζί με άλλους 3 αξιωματικούς, τον Γεώργιο Κολοκοτρώνη (εγγονός του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη), τον Αναστάσιο Παπούλα και τον Αλέξανδρο Κοντούλη, να κατοπτεύσουν την περιοχή και να οργανώσουν τον αγώνα. Επιστρέφοντας περιγράφουν την κατάσταση και τον Ιούλιο της ίδιας χρονιάς βρίσκεται στη Μακεδονία με το ψευδώνυμο Μίκης Ζέζας.
Στις 12 Οκτωβρίου του 1904, συνοδευόμενος από τον υπαρχηγό Νικόλαο Πύρζα και 35 άντρες από τη Μακεδονία, τη Μάνη και την Κρήτη φτάνει στο χωριό Στάτιστα της Καστοριάς (σημερινό Μελάς). Εκεί ο συνεργάτης του Ντίνας τούς μοιράζει σε διάφορα σπίτια του χωριού, για να καταλύσουν τη νύχτα. Όμως ο κομιτατζής Μήτρος Βλάχος είδε τον Μελά να μπαίνει σε ένα σπίτι στην άκρη του χωριού και τον κατέδωσε στους Τούρκους. Το χωριό περικυκλώνεται από 150 άντρες, απόσπασμα των Οθωμανών, και ξεκινούν οι αψιμαχίες. Το σπίτι όπου βρήκε καταφύγιο ο Παύλος Μελάς μαζί με τον Πύρζα, τον Ντίνα και τον Κρητικό Στρατινάκη περικυκλώνεται και αυτό από τους Τούρκους και το ξημέρωμα της 14ης Οκτωβρίου ο Παύλος Μελάς βρίσκεται νεκρός έπειτα από πυροβολισμό στη μέση.
Η πρώτη ταφή
Υπάρχουν διάφορες εκδοχές για τον θάνατο του Μελά. Οι μαρτυρίες των συντρόφων του λένε ότι δεν υπήρξε σημαντική μάχη και παραμένει έωλο αν ο τραυματισμός του ήταν θανάσιμος ή αν αυτοκτόνησε ή αν ζήτησε από τον Ντίνα να τον σκοτώσει ή αν τελικά τον σκότωσε αυτοβούλως ο Ντίνας.
Ο καπετάν Ζεζας πριν ξεψυχήσει φαίνεται να αναφέρεται στα παιδιά του και να λέει στον Πύρζα : «το σταυρό να τον δώσεις στη γυναίκα μου και το τυφέκι στον γιο μου και πείτε τους εγώ το καθήκον μου το έκανα».
Οι άντρες του Μελά κρύβουν το άψυχο σώμα του στον αχυρώνα της οικίας Χατζάκη και φεύγουν στα βουνά. Την επόμενη μέρα οι χωρικοί θάβουν το σώμα του έξω από τη Στάτιστα και το γεγονός του θανάτου γίνεται γνωστό στο πανελλήνιο από τις εφημερίδες της εποχής που χαρακτηριστικά αναφέρουν στα πρωτοσέλιδα: «Ηρωικός Θάνατος του ανθυπολοχαγού Μελά. Πώς εφονεύθη εις την Μακεδονία» (εφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ).
Οι Οθωμανοί αναζητούν το πτώμα του ως απόδειξη της επέμβασης των Ελλήνων στην Οθωμανική επικράτεια και τότε ο Ντίνας, απεσταλμένος από τον Μητροπολίτη Καστοριάς Καραβαγγέλη, αναλαμβάνει να ξεθάψει το πτώμα για να μην το βρουν οι Οθωμανικές αρχές.
Η απόφαση του αποκεφαλισμού
Την ώρα που ο Ντίνας ξεθάβει το σώμα, εμφανίζεται απόσπασμα του Οθωμανικού στρατού και για να μη γίνει γνωστή η ταυτότητα του νεκρού, ο Ντίνας αποκεφαλίζει το σώμα του Μελά. Το μεταφέρει μέσα στο δισάκι του και το πηγαίνει στο Πισοδέρι, όπου τον περιμένει ο Παπα-Σταύρος Τσάμης και με απόλυτη μυστικότητα θάβει το κεφάλι στο παρεκκλήσι της Αγίας Παρασκευής κάτω από την Αγία Τράπεζα.
Η μεταφορά του κρανίου
Εντωμεταξύ οι οθωμανικές αρχές αναζητούν το ακέφαλο πτώμα εναγωνίως και έπειτα από πολλές πιέσεις καταφέρνουν να το βρούν και το μεταφέρουν στην Καστοριά για αναγνώριση. Ο Γερμανός Καραβαγγέλης έπειτα από πολλές προσπάθειες πείθει τις οθωμανικές αρχές να του παραδώσουν το πτώμα λέγοντας ότι είναι κάποιος Έλληνας χωρίς να φανερώνει την ταυτότητά του και το ενταφιάζει με τιμές στο παρεκκλήσι των Ταξιαρχών κοντά στη Μητρόπολη.
Το 1907, σύμφωνα με τα απομνημονεύματα της συζύγου του Μελά, Ναταλίας, γίνεται η ταφή ολόκληρου του λειψάνου στον υπάρχοντα τάφο της Καστοριάς, αφού με εντολή του Μητροπολίτη μεταφέρεται το κρανίο από το παρεκκλήσι του Πισοδερίου, το οποίο μεταφέρεται με την επισκοπική του τιάρα.
Η τρίτη ταφή
Χαρακτηριστική είναι η στιγμή που περιγράφει ο Μητροπολίτης Καραβαγγέλης στα απομνημονεύματά του για το πώς έγινε η αναγνώριση της κάρας του Μελά από τη σύζυγό του. «Η κυρία Μελά από την συγκίνησή της δεν θέλησε να δει το κεφάλι, μόλο που είχε αμφιβολίες αν το κεφάλι ήταν του Μελά. Για να το εξακριβώσει έκανε τούτο, είπε στην αδερφή μου, Αφροδίτη, ότι ο Μελάς είχε ένα δόντι χρυσό και παρακάλεσε να ιδή αυτή αν και το κρανίο το είχε. Και η αδελφή μου πήγε, είδε ότι είχε 3 χρυσά δόντια και της είπε την αλήθεια. Τότε πείστηκε πως ήταν το κεφάλι του Μελά, γιατί πραγματικά είχε τρία χρυσά δόντια και ξέσπασε σε λυγμούς…»
Στις 22 Ιουλίου του 1950 έγινε εκ νέου ανακομιδή των λειψάνων του Παύλου Μελά και αυτά τοποθετήθηκαν πλέον σε κρύπτη του ίδιου ναού στον εσωτερικό νάρθηκα.
Η Ναταλία Μελά – Δραγούμη απεβίωσε το 1972 και κατ’ επιθυμία της μεταφέρθηκαν τα λέιψανά της κοντά στον αγαπημένο της σύζυγο.
Ο τάφος του Παύλου Μελά
