Ο Αύγουστος μπορεί να είναι ο μήνας που ακόμα και η Νέα Υόρκη αδειάζει και ερημώνει λόγω διακοπών, αλλά ο ελληνικής καταγωγής εισαγγελέας της Νέας Υόρκης και υπεύθυνος για τη δίωξη των λαθρεμπόρων αρχαιοτήτων Μάθιου Μπόγδανος εξακολουθεί να εργάζεται σκληρά στο γραφείο του αναγκάζοντας διάσημους κροίσους και κορυφαία μουσεία να επιστρέψουν τους παράνομα αποκτηθέντες θησαυρούς τους.
Η άψογη συνεργασία των ελληνικών, ιταλικών και αμερικανικών αρχών φαίνεται να έχουν αποτέλεσμα καθώς το Μουσείο Γκετί αδειάζει κυριολεκτικά από τους αρχαιοελληνικούς και ρωμαϊκούς θησαυρούς του που έχουν αποκτηθεί παράνομα από την Ιταλία και την Ελλάδα. Μάλιστα, μετά την πρόσφατη πρωτοβουλία του Μάθιου Μπόγδανος, ο οποίος συνεργάζεται στενά με τον Ελληνα αρχαιολόγο Χρήστο Τσιρογιάννη, το μουσείο αναγκάζεται να επιστρέψει στην Ιταλία τρία εντυπωσιακά ελληνικά αγάλματα με θέμα «Ορφέας και Σειρήνες» σε φυσικό μέγεθος που χρονολογούνται τον 3ο αιώνα π.Χ. και απεικονίζουν τον Ορφέα καθήμενο με τις δύο Σειρήνες, ενώ σειρά έχει πλήθος Ελληνικών θησαυρών.
Τα αριστουργηματικά αυτά γλυπτά αναμένεται να επιστρέψουν τον ερχόμενο μήνα στη Ρώμη, και συγκεκριμένα στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Τάραντα, κάτι που ανοίγει τον δρόμο για την επιστροφή και άλλων Ελληνικών αρχαιοτήτων, προερχόμενων από Ιταλία και Ελλάδα. Η πλειονότητά τους μάλιστα φαίνεται να ανήκαν στο περίφημο αρχείο Μπεκίνα, ο οποίος είχε καταδικαστεί στο παρελθόν από τις ελληνικές αρχές για αρχαιοκαπηλία και είχε αναγκαστεί να επιστρέψει θησαυρούς στη χώρα μας. Σε μια ιστορία που μοιάζει με θρίλερ, ο Ιταλός μεγαλέμπορος Τζιανφράνκο Μπεκίνα προσπαθούσε να γλιτώσει από τις ελληνικές και ιταλικές αρχές που τον καταδίωκαν για πάνω από μία δεκαετία «ξεπλένοντας» τις αρχαιότητες σε συνεργασία με διάφορους άλλους μεσάζοντες.
Ο Μάθιου Μπόγδανος απέκτησε τη φήμη του λόγω της πετυχημένης δουλειάς που είχε κάνει με τις κλοπές αρχαιοτήτων στη Βαγδάτη
Ενας από αυτούς ήταν ο μεγαλέμπορος Ζαν-Νταβίντ Καν, ο οποίος αναλάμβανε το «ξέπλυμα» των αρχαιοτήτων, εν ολίγοις δηλαδή το πέρασμά τους από διάφορες γκαλερί στη Βασιλεία της Ελβετίας ώστε να χαθούν τα ίχνη τους και να θεωρηθούν κατάλληλες προς πώληση. Στη συνέχεια αυτές κατέληγαν σε διαφορετικά σημεία της Ευρώπης ή περνούσαν από εκεί στην Αμερική στολίζοντας τις προθήκες κορυφαίων μουσείων όπως το Γκετί ή τα σπίτια διαφόρων κροίσων όπως ο Μάικλ Στάινχαρντ. Πολλές από αυτές είχε εντοπίσει στο παρελθόν ο Ελληνας αρχαιολόγος Χρήστος Τσιρογιάννης, ο οποίος φαίνεται πλέον να έχει βρει στο πρόσωπο του εισαγγελέα και υπεύθυνου του Τμήματος Δίωξης Παράνομης Διακίνησης Αρχαιοτήτων Μάθιου Μπόγδανος τον ιδανικό σύμμαχο. Γιατί, όμως, η επιστροφή των συγκεκριμένων αγαλμάτων κρίνεται παραπάνω από σημαντική στην παρούσα συγκυρία;
«Αυτή είναι μόνο η αρχή»
Τα τρία αγάλματα που συνθέτουν το σύνολο «Ορφέας και Σειρήνες» και μέχρι σήμερα ήταν από τους πιο όμορφους θησαυρούς που στόλιζαν τις κεντρικές αίθουσες του Μουσείου Γκετί είναι μόνο η αρχή μιας σειράς από επιστροφές θησαυρών που φαίνεται να έχει κατάσχει παράνομα το μουσείο. Ως γνωστόν, το Γκετί έχει επιστρέψει ήδη στην Ελλάδα, εκτός από το περίφημο χρυσό στεφάνι από τη Μακεδονία, μια αρχαϊκή κόρη, ένα θραύσμα από ενεπίγραφη στήλη, μια σπάνια εικόνα του 12ου αιώνα και έπεται συνέχεια. Μάλιστα δεν έχουν περάσει πολλοί μήνες από τότε που ο Ελληνας αρχαιολόγος Χρήστος Τσιρογιάννης ενημέρωσε την Εισαγγελία της Νέας Υόρκης για την παράνομη κατοχή μιας εντυπωσιακής τοιχογραφίας από την Πομπηία από το Μουσείο Γκετί, καθώς και άλλους πολύτιμους θησαυρούς που είχε ο ίδιος αποκαλύψει ότι είχαν περιέλθει παράνομα στην κατοχή του μεγαλέμπορου Μπεκίνα.
Σύμφωνα με πληροφορίες και στοιχεία που είχε φέρει στο φως το «ΘΕΜΑ», ο Μπόγδανος έχει ενημερωθεί από τον φετινό Ιανουάριο σχετικά με την υπόθεση της τοιχογραφίας, ενώ επιστημονικό άρθρο του καθηγητή Χρήστου Τσιρογιάννη που έχει δημοσιευτεί από τον Δεκέμβριο του 2019 αποκαλύπτει πολύτιμα στοιχεία αναφορικά με την προέλευσή της. Επομένως, τόσο η τοιχογραφία όσο και η αποκάλυψη και στη συνέχεια η κατάσχεση των τριών αγαλμάτων είναι απλώς μέρος ανεκτίμητων θησαυρών που έχει στην κατοχή του παράνομα το Γκετί, εδώ και χρόνια, μέσω του Μπεκίνα και «κατασχέθηκαν έπειτα από ποινική έρευνα που βρίσκεται εν εξελίξει», όπως δήλωσε χαρακτηριστικά στους «New York Times» ο Ελληνας εισαγγελέας. Τα τρία αγάλματα φέρεται να αγοράστηκαν παράνομα αντί 550.00 δολαρίων από τον ίδιο τον μεγιστάνα Ζαν-Πολ Γκετί, ενώ, όπως δήλωσε ο Τίμοθι Ποτς, σημερινός διευθυντής του μουσείου, «χάρη στις πληροφορίες που λάβαμε από τον Μάθιου Μπόγδανος που αποκαλύπτουν την παράνομη ανασκαφή των γλυπτών, αποφασίσαμε ότι τα αντικείμενα πρέπει να επιστραφούν».
Βέβαια, ο Μπόγδανος έχει σοβαρές ενστάσεις για την ομαλή συνεργασία του μουσείου, υποστηρίζοντας ότι δεν μπορεί να κάνει κι αλλιώς, καθώς εκκρεμεί εις βάρος του μια σειρά από δικαστικές αποφάσεις για γλυπτά τα οποία πρέπει να επιστρέψει τόσο στην Ιταλία όσο και στην Ελλάδα. «Το Γκετί αναγκάστηκε να συνεργαστεί, δεν έκανε την πρώτη κίνηση», δήλωσε χαρακτηριστικά ο Μπόγδανος, για να συμπληρώσει: «Ανακοινώνοντας τον επαναπατρισμό των αγαλμάτων αποκάλυψε τη μισή αλήθεια». Επίσης, στην Ιταλία αναμένεται να επιστραφούν δύο ελληνικοί θησαυροί της ρωμαϊκής περιόδου, μια εντυπωσιακή μαρμάρινη κεφαλή, ένα πέτρινο καλούπι για χύτευση μενταγιόν αλλά και ένα μπρούτζινο ετρουσκικό θυμιατήρι από τον 4ο αιώνα π.Χ. Οπως, ωστόσο, επισημαίνουν οι γνωρίζοντες και επεσήμανε ο Μπόγδανος, το μουσείο υποτίθεται ότι επιδεικνύει καλή βούληση προκειμένου να καλύψει μια άλλη υπόθεση που εκκρεμεί δικαστικά ανάμεσα στην ιταλική κυβέρνηση και το ίδιο και αφορά το πολύτιμο άγαλμα του Νικηφόρου Νέου του Λυσίππου, το οποίο θεωρείται ένα από τα ομορφότερα και σημαντικότερα χάλκινα αγάλματα της αρχαιότητας.
Tα εντυπωσιακά αγάλματα του 3ου αιώνα π.Χ. με θέμα «Ορφέας και Σειρήνες» επιστρέφουν σε έναν μήνα στην Ιταλία
Το συγκεκριμένο άγαλμα είχε ανασυρθεί το 1964 από τη θάλασσα της πόλης Φανό, κοντά στο Πέζαρο της Ιταλίας, και η τύχη του για πολλά χρόνια αγνοούνταν. Για την ακρίβεια, έπρεπε να αλλάξει πολλά χέρια αφού είχε πωληθεί πολλές φορές και είχε αλλάξει πολλές χώρες, για να φτάσει να αγοραστεί τελικά το 1977 από το μουσείο αντί του εξωφρενικού ποσού των 4 εκατ. δολαρίων. Είναι προφανές, στον βαθμό που συνιστά έναν από τους περίοπτους θησαυρούς του και πόλο έλξης για τους επισκέπτες, ότι το Γκετί αρνείται να ακολουθήσει τις υποδείξεις και να το επιστρέψει επιλέγοντας τη δικαστική οδό.
Η έφοδος στην οικία Μπεκίνα
Η ιστορία της εύρεσης των παράνομων αρχαιοτήτων που είχε στην κατοχή του ένας από τους διαβόητους λαθρέμπορους αρχαιοτήτων της Ευρώπης, ο Τζιανφράνκο Μπεκίνα, ξεκινάει στις αρχές του 2002 με την αστυνομική έφοδο στην γκαλερί του στην Ιταλία που είχε φέρει στο φως την ύπαρξη 5.800 αντικειμένων, τα περισσότερα από τα οποία φωτογραφήθηκαν και ταξινομήθηκαν. Κάποιες polaroid δόθηκαν στην Ιταλία και άλλες στο ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού, δίνοντας το έναυσμα για την ταυτοποίησή τους, κυρίως από τον ειδικό Χρήστο Τσιρογιάννη, ο οποίος εξακολουθεί να ψάχνει, να συγκρίνει και να ταυτοποιεί τους θησαυρούς. Από τότε άρχισαν η διαδικασία και η διεκδίκηση διαφόρων αρχαιοτήτων στην Ελλάδα, με τον πρώτο επαναπατρισμό να γίνεται μόλις το 2007.
Το πρώτο που εντοπίστηκε και τελικά επεστράφη ήταν το ακέφαλο άγαλμα του Απόλλωνα Λυκείου, γλυπτό του 1ου αιώνα μ.Χ., το οποίο είχε κλαπεί μαζί με ακόμη εννέα αντικείμενα από τη Γόρτυνα Κρήτης, ένα αντίγραφο ουσιαστικά πρωτότυπου αγάλματος που αποδίδεται στον Πραξιτέλη ή στη σχολή του. Εναν χρόνο αργότερα επεστράφη στην Ελλάδα μαρμάρινη λήκυθος του 4ου αιώνα π.Χ., η οποία είχε τεθεί προς δημοπράτηση από τον Ζαν-Νταβίντ Καν σε διεθνή έκθεση στο Μάαστριχτ, αλλά εντοπίστηκε και ταυτίστηκε ως προϊόν παράνομης διακίνησης.
Ο Καν είχε ισχυριστεί τότε ότι είχε άγνοια για την παράνομη προέλευση των αντικειμένων και είχε ζητήσει τη συνδρομή Ελβετών εμπειρογνωμόνων, ειδικών σε θέματα Δικαίου της Τέχνης, που τον είχαν διαβεβαιώσει για τη νόμιμη προέλευσή τους. Στην πραγματικότητα, για πάνω από 15 χρόνια ο Καν διακινούσε στην Ευρώπη παράνομα αντικείμενα που είτε κατέληγαν σε πλούσιους ιδιοκτήτες είτε στόλιζαν μια σειρά από μουσεία, μεταξύ των οποίων και το Γκετί. Σε σχετική ανάκριση που είχε γίνει στον Καν, όταν είχε πιαστεί με τις παράνομες ελληνικές αρχαιότητες, είχε υποστηρίξει ότι είχε ήδη ελέγξει τα παράνομα αντικείμενα -μεταξύ των οποίων δύο μαρμάρινα αγγεία, μια ταφική λήκυθος και μια λουτροφόρος που διεκδικούσε τότε η Ελλάδα- στην ιδιωτική βάση δεδομένων για κλεμμένα έργα τέχνης, Art Loss Register, χωρίς να υπάρξει εκεί κάποια σχετική ειδοποίηση.
Τα αντικείμενα, ωστόσο, είχαν εν τω μεταξύ, σε μια προσπάθεια «ξεπλύματός» τους, ταξιδέψει σε διάφορες χώρες, είχαν φωτογραφηθεί και πολλά από αυτά είχαν εντοπιστεί σε διαφορετικές αποθήκες και γκαλερί της Ευρώπης. Σε μία από αυτές, στις αρχές Οκτωβρίου του 2017, ο Χρήστος Τσιρογιάννης είχε εντοπίσει και είχε φωτογραφήσει, μεταξύ άλλων, δύο πανέμορφες ληκύθους του 4ου αιώνα π.Χ., στο πλαίσιο της διεθνούς έκθεσης Frieze Masters για την οποία υπεύθυνος ήταν και πάλι ο Ζαν-Νταβίντ Καν. Ελέγχοντας στη συνέχεια την προέλευσή τους και συγκρίνοντας το φωτογραφικό υλικό είχε καταφέρει να κάτι που κάνει μέχρι σήμερα με αξιοθαύμαστα αποτελέσματα: να διαπιστώσει ότι είχαν ύποπτο παρελθόν. Κάτι αντίστοιχο αποδείχτηκε και σε μια σειρά από άλλους θησαυρούς, όπως τέσσερις τοιχογραφίες που είχαν αφαιρεθεί από την Εύβοια και είχαν καταλήξει και πάλι στον Καν και στη συνέχεια στον Μπεκίνα. Τότε ήταν που ο τελευταίος κλήθηκε από την Ελλάδα να επιστρέψει τις παράνομες αρχαιότητες ενώ τα ελληνικά δικαστήρια τον έκριναν ένοχο με ποινές φυλάκισης 11 και 7 ετών.
To πολύτιμο άγαλμα του Νικηφόρου Νέου του Λυσίππου. H υπόθεση επιστροφής του βρίσκεται σε δικαστική εκκρεμότητα
Πίστη στην αποστολή
Δεν ήταν, όμως, η πρώτη φορά που ο Τσιρογιάννης εντόπιζε αντικείμενα από την πλούσια, παράνομη συλλογή του Μπεκίνα αλλά και αυτή των Σάιμς - Μιχαηλίδη, όλων άμεσα συνδεδεμένων με την υπόθεση της Σχοινούσας. Τον Μάρτιο του 2014 είχε ταυτοποιήσει, μεταξύ άλλων, μια αρχαία ελληνική πυξίδα σε κατάλογο του οίκου Bonhams, σχετικά με δημοπρασία αρχαιοτήτων που είχε προγραμματιστεί για τις 3 Απριλίου και πάλι στο Λονδίνο, η οποία ανήκε και πάλι στον Μπεκίνα. Ακολούθησε μια σειρά από άλλες περιπτώσεις, με κορυφαίες από αυτές, όπως αποκάλυψε τον περασμένο Ιανουάριο το «ΘΕΜΑ», την τοιχογραφία της Πομπηίας που φαίνεται να κατέχει παράνομα το Γκετί, έναν ελληνικό αμφορέα και ένα ρωμαϊκό κράνος που αποσύρθηκαν τελευταία στιγμή από τον κατάλογο της δημοπρασίας του οίκου Christie’s στη Νέα Υόρκη, αποκλειστικά χάρη στη δυναμική παρέμβαση του Τσιρογιάννη.
Επίσης, έχει καταφέρει να μπλοκάρει και άλλες δύο μεγάλες δημοπρασίες τόσο του οίκου Bonhams όσο και του Christie’s, όταν είδε μια polaroid με ένα μαρμάρινο άγαλμα καλυμμένο με τα χώματα της λαθρανασκαφής να εκτίθεται στο Μουσείο Michael Carlos στην Ατλάντα.
Αντίστοιχα είχε εντοπίσει έναν κούρο από λαθρανασκαφή στη Βοιωτία, η σημερινή αξία του οποίου υπολογίζεται στα 14 εκατ. δολάρια, και που είχε αναγκαστεί πρόσφατα να επιστρέψει ο μεγαλέμπορος Μάικλ Στάινχαρντ μαζί με μια σειρά από πολύτιμα αντικείμενα σε μια υπόθεση που είχε συγκλονίσει τα διεθνή ΜΜΕ. Επρόκειτο για μία από τις πιο σημαντικές υποθέσεις στην Ιστορία της παγκόσμιας αρχαιοκαπηλίας, με αντικείμενα ανεκτίμητης αξίας που είτε έχουν ήδη εντοπιστεί, είτε είναι σε διαδικασία ταυτοποίησης, είτε πρόκειται να έρθουν στο φως το επόμενο διάστημα.
Πρόκειται για υποθέσεις που κανείς άλλος δεν τολμούσε να ανακοινώσει και να τα βάλει με κορυφαία μουσεία και με πανίσχυρους άνδρες -ας μην ξεχνάμε ότι το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης έχει αίθουσα αποκλειστικά αφιερωμένη στον Στάινχαρντ- εκτός από τους δύο δυναμικούς Ελληνες που υπόσχονται να μην το βάλουν κάτω και να συνεχίσουν το αξιοθαύμαστο έργο τους. Οπως έχει δηλώσει ο Μπόγδανος σε αποκλειστική συνέντευξη στο «Πρώτο Θέμα»: «Ολα αυτά που έχω καταφέρει δεν είναι τίποτα μπροστά στη λίστα με τις παράνομες αρχαιότητες που βρίσκονται παντού.
Ξέρω ότι όταν εντοπίζεται ένα κλεμμένο υπάρχουν άλλα τόσα που δεν έχουν εντοπιστεί. Δυστυχώς, πρέπει να περιμένουμε μέχρι να εμφανιστεί η εκάστοτε κλεμμένη αρχαιότητα στη Νέα Υόρκη για να μπορέσουμε να παρέμβουμε, έχοντας ωστόσο ακολουθήσει τη διαδρομή της σε διάφορες χώρες του κόσμου». Το μέλλον, επομένως, αναμένεται να είναι γεμάτο από αντίστοιχες τέτοιες υποθέσεις, με τους δύο «Ιντιάνα Τζόουνς» να αναλαμβάνουν μια αποστολή την οποία άλλοι είτε φοβούνται, είτε δεν τολμούν να φέρουν εις πέρας. Αλλά, όπως έχουν δηλώσει αμφότεροι, «πρέπει να γίνει η δουλειά», με τον Μπόγδανο να τονίζει ότι «η αποφασιστικότητα και η πίστη στον σκοπό, στην αποστολή, στο ταξίδι είναι εντελώς ελληνικά». Κρίνοντας εκ του αποτελέσματος, μάλλον έχει δίκιο.